Uczniowie wrócili już do szkół, więc w ramach solidaryzowania się z nimi mamy dla Was kolejny wpis z serii „kartka z historii”. Ostatnio pisaliśmy o Bauhausie, który był jednym z przejawów modernizmu w architekturze. Dziś spojrzymy na ten temat szerzej. W tym wpisie znajdziecie zatem najważniejsze cechy architektury modernistycznej, przykłady najbardziej reprezentatywnych realizacji i projektów, a także poznacie najsłynniejszych architektów XX wieku. Bez obaw! Na koniec nie przewidujemy testu z wiedzy o modernizmie :) Życzymy przyjemnej lektury!
Modernizm – co to właściwie jest?
Pod terminem „modernizm-architektura” kryje się grupa tendencji w sztuce projektowania, które powstały i rozwijały się przez niemal cały XX wiek – od ok. 1910 po 1980 rok. Modernizm odrzucał powiązania ze stylami historycznymi i stylizowane podejście do budownictwa i wystroju wnętrz, na rzecz funkcjonalności, prostoty formy i konstrukcji. Użyteczność i wygodę stawiano ponad ozdobność, choć modernizm nie był pozbawiony walorów estetycznych. Jednak tutaj formę dyktowała funkcja, a prostota stała się siłą etyczną.
W modernizmie głośne były idee minimalizmu. Popularne stało się hasło „Mniej znaczy więcej” („Less is more”), autorstwa niemieckiego architekta Ludwiga Mies van der Rohe'a. Głośno zrobiło się także o eseju napisanym w 1908 roku przez austriackiego architekta Adolfa Loosa, zatytułowanym „Ornament i zbrodnia”, w którym autor określił dekoracyjność jako „intelektualny prymitywizm”.
Architektura modernistyczna to dość szerokie pojęcie, trudne do zdefiniowania w sposób jednoznaczny. W jej skład wchodziły liczne style i szkoły, które mimo pewnych różnic, łączyły szeroko rozumiane użytkowość i pragmatyzm. Nadrzędny zatem był funkcjonalizm i racjonalizm. Sam termin „moderne” w języku francuskim używany był dla określenia nowej stylistyki, ówczesnej nowoczesności. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że modernizm w architekturze nie jest tożsamy czasowo z modernizmem w sztuce i literaturze (epoką im odpowiadającą jest secesja). Szukając informacji o architekturze modernistycznej należy zatem uważać, ponieważ np. w języku hiszpańskim termin „modernismo” odnosi się do budownictwa czasów secesji.
Architektura modernistyczna – początki
Modernizm w architekturze narodził się około roku 1910, głównie dzięki inżynieryjnemu postępowi. Rozwój przemysłu miał ogromny wpływ na współczesność – przede wszystkim stała się możliwa produkcja masowa i normalizacja procesów industrialnych. Nie bez znaczenia okazał się także wywodzący się ze Stanów Zjednoczonych ruch Arts and Crafts, który kładł nacisk na tworzenie sztuki użytkowej. Wspominają o tym Charlotte i Paul Fiell w swojej książce „Design. Historia projektowania”, pisząc: „(...) korzenie modernizmu tkwią w amerykańskim Arts and Crafts, którego przedstawiciele, wracając do pionierskiej tradycji swojego kraju, uznali prostotę i funkcjonalność za najbardziej istotne aspekty designu polepszającego jakość życia”*. Coraz głośniej mówiło się w Europie o tym, że sztuka i budownictwo mają działać w służbie ludzkości.
Już we wczesnej fazie modernizm poddano w wątpliwość zasadność stosowania ornamentów i zdobień. Na fali ostrej krytyki znalazła się architektura secesyjna z jej dekoracyjnymi frontami. W centrum zainteresowania architektów modernizmu znalazły się takie materiały, jak stal, żeliwo i szkło. Przyjęto pogląd, że „jedynie dzięki wykorzystaniu mechanizacji i przyjęciu racjonalnego podejścia do projektowania (projektanci) mogą osiągnąć upragniony cel, tj. zapewnić dobrze zaprojektowane produkty nie nielicznym, a wielu”*.
Jednym z pierwszych budynków, wzniesionych zgodnie z myślą modernistyczną, była fabryka obuwia Fagus w niemieckim mieście Alfeld. W 1911 roku zaprojektował ją, związany później z Bauhausem, Walter Gropius. Kubistyczna forma i przeszklone ściany – ten i kilka innych niemal „przezroczystych” budynków dało początek idei „szklanych domów”, traktowanych jako zapowiedź i symbol przyszłości.
Architektura 20-lecia międzywojennego
Mimo, iż I wojna światowa niosła ze sobą wielkie zniszczenia, to był to także czas dalszego rozwoju techniki oraz społecznych rewolucji. Po wojnie sytuacja ekonomiczna wielu państw europejskich nie była najlepsza, dlatego też nie wznoszono zbyt wiele nowych budynków. Jednak w kontekście rozwoju intelektualnego modernizm ruszył pełną parą. Powstały liczne zgrupowania i szkoły, w tym omawiany ostatnio Bauhaus w Weimarze. W Holandii prężnie działa grupa De Stijl, związana z postacią Theo van Doesburga i Gerrita Rietvelda. Rosję zalała zaś fala prężnie działających konstruktywistów. Po zniszczeniach jakie przyniosła wojna zaczęto poszukiwać bardziej obiektywnego podejścia do architektury i wzornictwa.
Mniej więcej od 1925 roku ruszyła modernistyczna budowlanka. Architektura 20-lecia międzywojennego obejmowała głównie obiekty użyteczności publicznej – domy towarowe, kina, kawiarnie oraz osiedla mieszkaniowe. Organizowano wystawy designu i wystroju wnętrz. W 1928 roku powołano do życia Międzynarodowy Kongres Architektury Nowoczesnej CIAM (fr. Congrès international d’architecture moderne). Spotykano się na nim co roku, by kreować działania, sprzyjające rozwojowi i szerzeniu zasad architektury modernistycznej. Na jednym z kongresów powstała „Karta Ateńska” czyli spis postulatów, dotyczących budownictwa mieszkaniowego, który stał się swego rodzaju kodeksem dla wielu krajów europejskich.
Lata powojenne
Kiedy opadł kurz II wojny światowej okazało się, że idee modernizmu zaczynają zyskiwać spore grono popleczników. Odbudowa i rewitalizacja wielu europejskich miast odbywała się zgodnie z zasadami określonymi w Karcie Ateńskiej. W 1952 roku znany francuski projektant Le Corbusierzbudował wielki blok mieszkalny – był to duży przełom w dziedzinie mieszkalnictwa zbiorowego, jednak wzbudzał też wiele kontrowersji. Stawiano sobie pytanie, czy taki model urbanistyki realizuje modernistyczne hasła wspólnoty i wygody, czy wręcz przeciwnie, prowadzi do zdehumanizowania architektury.
Lata 50. przyniosły czasy tzw. późnego modernizmu. Prym wiedli angielscy architekci, do budownictwa wróciły naturalne materiały, takie jak drewno i kamień. Z czasem zaczęto też poddawać w wątpliwość estetykę modernistycznych budynków, zarzucając im monotonię, brak indywidualizmu, radykalizm i odcięcie od kulturowych korzeni. W latach 80. XX wieku możemy mówić już o innej fali, zwanej postmodernizmem. Korzystał on po pierwsze z nowoczesnych technik budowlanych, a po drugie nie był już tak radykalny, jeśli chodzi o estetykę i dekoracyjność.
Cechy architektury modernistycznej
Trudno jest wskazać jednoznaczne cechy architektury modernizmu – kierunek ten w każdym kraju europejskim wyglądał nieco inaczej. Można jednak wyróżnić wspólne dominanty i idee, które w ogólnym stopniu charakteryzują modernizm. Cechy, o których mowa to m.in.:
- proste, funkcjonalne wzornictwo;
- wykorzystanie stalowych i żeliwnych konstrukcji;
- duże przeszklone ściany budynków;
- duże, płaskie i jednolite elewacje, często w pastelowych kolorach;
- szerokie okna, wpuszczające dużo światła oraz okrągłe bulaje;
- przeszklone klatki schodowe;
- podkreślanie pragmatycznej funkcji architektury i sztuki;
- zakaz stosowania ornamentów i zdobień;
- hołdowanie zasadzie, że to funkcja dyktuje formę;
- kubiczne formy budynków, geometryczne kształty w designie;
- lekkie bryły budowli, pozbawione symetrii;
- płaskie dachy, często z tarasami;
- wznoszenie budowli na żelbetowych słupach i pozostawianie wolnego parteru;
- abstrakcyjne, ale funkcjonalne zarazem kształty obiektów, np. sal widowiskowych, kin etc.;
Istotna jest także ideologia modernizmu. Architektura miała spełniać misję – wychowania społeczeństwa we wspólnocie i demokracji. Odpowiednie zarządzanie działaniami urbanistyki miały zapewnić wszystkim ludziom godne i sprawiedliwe warunki mieszkaniowe, stąd tak duży nacisk na planowanie i wznoszenie osiedli.
Architekci modernizmu
Każda dziedzina, także projektowanie, ma swoich najbardziej prominentnych przedstawicieli. Na koniec naszego wpisu prezentujemy listę najbardziej znanych architektów modernizmu. Oto oni:
- Charles-Édouard Jeanneret-Gris, czyli słynny Le Corbusier. Ten francuski architekt szwajcarskiego pochodzenia przysłużył się modernizmowi wyjątkowo. Był autorem pięciu zasad architektury nowoczesnej. Według jego projektów wzniesiono liczne budowle modernistyczne, m.in. dom bliźniaczy w Stuttgarcie, blok mieszkalny w Unité d’habitation w Marsylii, Willa Savoy w Poissy we Francji.
- Walter Gropius – niemiecki architekt, założyciel szkoły Bauhaus. Był autorem takich projektów, jak: fabryka obuwia Fagus w Alfeld, budynek Bauhausu w Dessau, budynek wielorodzinny na osiedlu Hansaviertel w Berlinie, Archiwum Bauhausu w Berlinie.
- Frank Lloyd Wright – architekt zza oceanu. Amerykanin. Był autorem takich projektów, jak budynek Muzeum Guggenheima w Nowym Jorku czy zespół fabryczny chemicznej firmy S.C. Johnson w Racine.
- Gerrit Rietveld – holenderski projektant, autor konstruktywistycznej willi w Utrechcie, najbardziej reprezentatywnego dzieła grupy De Stijl. Budynek wpisany został na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
*cytaty pochodzą z książki „Design. Historia projektowania” Charlotte i Peter Fiell, wyd. ARKADY, Warszawa 2015
